Varant

Varantlar, elinde bulunduran kişiye, dayanak varlığı ya da göstergeyi önceden belirlenen bir fiyattan belirli bir vade sonunda veya belirli bir vadeye kadar alım ya da satım hakkını veren menkul kıymetleştirilmiş opsiyonlardır. Bu hakkın kullanımı nakdi uzlaşı şeklinde olabileceği gibi kaydi teslimat ile de gerçekleşebilir. Varantlar ilk aşamada BİST 30 endeksinde yer alan pay senetleri, bu senetlerden oluşan sepetler veya BİST 30 endeksine dayalı olarak işlem görecektir. BİST Pay Senetleri Piyasası’nda Kurumsal Ürünler Pazarı altında işlem gören her bir varant için Borsa Yönetim Kurulu tarafından bir piyasa yapıcısı yetkilendirilir. Piyasa yapıcısı, sorumlu olduğu varant veya varantlarda piyasasının dürüst, düzenli ve etkin çalışmasını sağlamak ve likiditeye katkıda bulunmak amacıyla sisteme sürekli alım-satım kotasyonu girme faaliyeti gösterir.

Varantlar, yatırımcılara dayanak varlıktan daha düşük bütçeyle aynı geliri elde etme imkânı sağlamalarının yanında piyasa düşerken de kazanç elde etmenin yolunu açar. Yalnızca aracı kuruluşlar tarafından ihraç edilebilen varantlar, Amerikan ya da Avrupa tipi olarak ikiye ayrılırlar: Avrupa tipi varantlarda, varantın dönüşümü yalnızca vade sonunda gerçekleşirken Amerikan tipi varantlarda dönüşüm için vade sonunun beklenmesine gerek yoktur. Varantlar yatırımcılara alım ya da satım hakkı sağlarken pay senetlerine sağladığı;

- Kar payı hakkı

- Yeni pay alma hakkı

- Tasfiye Bakiyesine katılma hakkı

- Şirket Yönetimine Katılma Hakkı

- Oy hakkı ve bilgi alma hakkı

gibi hakları sağlamazlar.

 

Vade: Vade, varantın işleme konulabileceği son tarihtir. Avrupa tipi varantlarda işleme koyma (dönüşüm) vade sonunda gerçekleşirken, Amerikan tipi varantlarda vadeye kadar istenildiği anda gerçekleştirilebilir.

Varant Dönüşümü: Dönüşüm, varanttan kaynaklanan hakkın kullanılmasıdır. Dönüşüm kaydi ve nakdi olarak gerçekleşebilir. Dönüşümün şekli önceden belirlenir.

Dönüşüm Oranı: 1 adet dayanak varlık için kaç adet varant bulundurmak gerektiğini ifade eder. Örneğin dayanak varlığı ISCTR, dönüşüm oranı “10:1”olan varanttan 10 adet bulundurulması durumunda 1 adet ISCTR alma/satma hakkı elde edilir.

Başabaş Noktası: Yatırımcının hakkını kullandığında kar elde etmeye başladığı noktayı göstermektedir.

Örnek:

Alım Varantı Fiyatı: 0,40 TL, Kullanım Fiyatı: 5,60 TL, Dönüşüm Oranı: 1 Başabaş Noktası= Varantın Fiyatı/Dönüşüm Oranı + Kullanım Fiyatı= 0,40 + 5,60= 6,00 TL. Dayanak varlığın fiyatı 6,00 TL olduğunda varant başa baş noktasındadır.

Endeks Çarpanı: Dayanağı endeks olan varantlarda 1 adet varantın endeks fiyatının oransal olarak ne kadarının işleme koyulacağını ifade eder.

Kaydi Teslimat: Alım varantı sahibinin kullanım fiyatını ödeyerek dayanak varlığı ihraççıdan fiziki olarak teslim alması, satım varantı sahibinin ise kullanım fiyatı karşılığında ihraççıya dayanak varlıkları teslim etmesidir.

Nakit Uzlaşma: Hakkın kullanımında hakkın sağladığı dayanak varlığın fiziki teslimi yerine kullanım hakkının fiyatıyla dayanak varlığın vade sonundaki spot fiyatı arasındaki farkın nakit olarak ödenmesidir.

İçsel Değer: Varantın değeri genel anlamda içsel değer+zaman değerinden oluşur. İçsel değer varantın belirli bir zamanda kullanıldığındaki güncel değeri ifade eder.

İçsel Değer alım varantı: ( Dayanak Varlığın Fiyatı – Kullanım Fiyatı) * Dönüşüm Oranı

Örnek: 

(5,80 – 5,60)*1= 0,20 Satım varantının içsel değeri: ( Kullanım Fiyatı – Dayanak Varlığın Fiyatı) * Dönüşüm Oranı

​Örnek: 

(5,30 – 5,80)*1= 0 > Varantın içsel değeri 0’dan küçük olamaz.

Zaman Değeri: Varantın fiyatı ile içsel değer arasındaki farktır. Zaman değeri, dayanak varlığın vade sonuna kadar geçecek sürede oluşabilecek dalgalanmaları ve doğrudan varlığa yatırım yapmak yerine bunun hakkına sahip olmanın bedeli olarak nitelendirilebilir.

Zaman Değeri: Varant Fiyatı – İçsel Değer

Pay senetleri Piyasası, Kurumsal Ürünler Pazarı’nda işlem gören varantlarda pay senetlerinden farklı olarak açılış seansı uygulaması bulunmamaktadır. Piyasa yapıcılığı esasları çerçevesinde işlem gören varantlar için piyasa yapıcısının 09:45:40’tan itibaren kotasyon fiyatı belirlendikten sonra en erken 09:50’den itibaren emirler BİST'e iletilir. İkinci seans 14:20’den itibaren başlar. Seans içerisinde piyasa yapıcısı kotasyon değişikliği yapabilir.

 

* Piyasa yapıcı sorumlu olduğu varanta kotasyon girmeden, BİST tarafından o varant için emir kabulü ve işlemler başlatılmaz.

  

 

Dayanak Varlığın Spot Fiyatı: Dayanak varlığın fiyatı arttıkça alım varantının değeri artar, satım varantının ise değeri düşer.

 

Faiz: Faiz oranları yükseldikçe alım varantlarının değeri artar, satım varantlarının ise değeri düşer.

Vadeye Kalan Gün: Varantlarda vadeye kalan süre kısaldıkça, hem alım hem de satım varantlarının değeri düşer.

 

Oynaklık: Dayanak varlığın fiyatı ne kadar oynaksa hem alım hem de satım varantlarının değeri yükselir. Bunun nedeni alım ve satım varantlarının, ilgili senetle ilgili bir yükümlülük olmaksızın bir hak sağlamasıdır.

 

Temettüler: Varantı elinde bulunduran yatırımcılar, dayanak hisselerinin sermaye artırımı, kar dağıtımı, oy hakkı vb. haklarından yararlanamazlar. Bu nedenle, temettülerde varant fiyatlanırken beklenen temettüden daha yüksek bir temettü dağıtılması durumunda dayanak varlığın fiyatı düşeceğinden alım varantının değeri düşer, satım varantının değeri yükselir.

 

 

Varant yatırımcılara kaldıraç fırsatı sunarak daha düşük maliyetle daha büyük pozisyon alma imkanı sağlar. 

 

Örnek:

 

1000 TL’si olan yatırımcı piyasa fiyatı 5 TL olan dayanak varlıktan 200 tane satın alabilir. Söz konusu dayanak varlığın üzerine yazılı bir alım varantının fiyatı 1 TL, dönüşüm oranı da 1:1 olsun. Bu durumda 200 adet alım varantını 200 TL’ ye alarak aynı yatırımı yapma imkanı sağlar.

 

Varant, yatırımcılara riskten korunma (hedging) fırsatı sunar. 

 

Örnek: 

 

Elinde 1000 adet ABCDE pay senedi bulunan yatırımcı, varlığın fiyatının düşmesi riskine karşı varlıkları vergisel nedenle, işlem maliyeti ya da başka nedenlerden dolayı doğrudan satmak yerine korunmak istediği seviyeye göre istediği miktarda satım varantı satın alarak kendini korumaya alabilir.

Varant, yatırımcılara anaparalarını koruyarak dayanak varlığın getirisinden %100 yararlanmalarına olanak sağlar. 

 

Örnek: 

1000 TL’si olan bir yatırımcının, 950 TL’sini 6 aylık % 5 faiz oranıyla vadeli mevduat hesabında değerlendirmesi halinde vade sonunda faiz geliri ile birlikte yaklaşık 1000 TL’ye sahip olacaktır. Böylelikle anaparasını koruma altına almıştır. Kalan 50 TL’si ile piyasa fiyatı 1 TL ve işleme koyma fiyatı 5,60 TL olan ABCDE hissesine dayalı varanttan 50 adet satın almıştır. Yatırımcı, ABCDE hissesinin vade sonundaki 5,60 TL üzerindeki her fiyat seviyesinden getiri anlamında %100 istifade edecektir. Örneğin, Vade sonunda ABCDE senedinin fiyatı 7 TL olursa 50 x (7-5,6) = 70 TL kazanç elde eder. Vade sonunda yatırımcının elindeki para 1070 TL olacaktır. ABCDE hissesinin vade sonundaki 5,60 TL altındaki her fiyat seviyesinde ise varant değersiz duruma gelecektir, fakat yatırımcının anaparası yine de korunmuş olacaktır.

 

Varant, yatırımcılara dayanak varlıktaki düşüşten de kar elde etme imkanı sunar. 

 

Örnek:

1000 TL’si olan yatırımcı ABCDE hissesinin fiyatının 6 ay vadede düşeceğini öngörüyor. Spot piyasada ancak senedin fiyatının düşük olduğu anı bekleyerek alım yapar, daha sonra da senet yükselince satarak bir kazanç elde edebilirdi. Bu yatırımcı ABCDE hissesinin 6 ay vadeli, 1:1 dönüşüm oranlı, 4,50 TL kullanım fiyatı olan satım varantından 0, 50 TL fiyattan 2000 adet alarak vade sonunda fiyatın 4,00 TL’den de düşük olması durumunda kar elde edebilir. Örneğin, 6 ay sonunda ABCDE’in fiyatı 5 TL’den 3,80 TL’ye düşsün. Bu durumda yatırımcı 2000*(4,50 – 3,80)= 1400 TL elde eder ve karı 400 TL olur.

  

Varantlar, fiyatların dalgalandığı piyasalarda hem alım varantı alanlara, hem de satım varantı alanlara aynı anda kar elde etme imkanı sunar. (volatilitede uzun pozisyon alma)

 

Örnek:

Piyasada belirsizliğin olduğu ve dayanak varlığın fiyatının sürekli dalgalandığı durumda hem alım varantının hem satım varantının fiyatı yükselebilecektir. Dayanak varlığın fiyatı aynı dahi kalsa, fiyattaki volatilitenin yüksek olduğu dönemlerde alım varantının fiyatı da satım varantının fiyatı da mevcut durumdan yüksek olabilecektir. Bu durumda her iki yöne de yatırım yapan varant sahipleri varantlarını satarak kar elde edebileceklerdir.

 

Varantlara Yatırım Yapmanın Riskleri

Varanta yatırım yapmanın avantajı olarak görülen bazı hususlar yatırımcılar için aynı zamanda bir risktir. Varantın başlıca özelliği olan kaldıraç, yatırımcıya büyük karlar sağlarken yatırımcıyı yatırımının tümü ya da büyük kısmını kaybetme riskini de maruz bırakır. 

Örnek:

Yatırımcının, 1000 TL’siyle ABCDE hissesinden 5 TL fiyattan 200 adet almak yerine 1 TL fiyattan 1000 adet 1:1 dönüşüm oranlı, 5,60 TL işleme koyma fiyatı olan, 6 ay vadeli, Avrupa tipi alım varantı satın aldığını düşünelim. Vade sonunda hissenin piyasadaki fiyatının 5,50 TL olduğunu varsayarsak, alım hakkı kullanılmayacak ve 1000 TL’lik yatırım kaybedilecektir. Bu durumda, vade sonunda %100 zarar oluşmuştur. Yatırımcı, bunun yerine, 200 adet pay senedini 5 TL fiyattan satın almış olsaydı vade sonunda 200*(5,50 – 5) = 100 TL kar elde edilebilecekti.

Varantlarda vade sonunda dayanak varlığın alım ve satım hakkı kullanılabileceği gibi (dönüşüm) , vade içinde varantın kendisinin alım ve satımı da mümkündür (takas). Vade içinde varantın alım/satımı gerçekleştiğinde pay senetleri piyasasına ait mevcut uygulamada olduğu gibi (T+2) işlem gününde takas gerçekleşir.

Vade sonu geldiğinde ( Amerikan tipi ise istendiği zaman) ilgili varant için alım veya satım hakkının kullanılması durumu oluşursa, hak kullanım işlemleri en erken vade sonunu takip eden üçüncü işlem gününde başlar. Varantlar, pay senedi işlemlerinden kaynaklanan takas ve borç alacağı ile mahsuplaşırlar.

Aşağıda yer alan tablolar; 6009 Sayılı Kanun ve söz konusu kanunla ilgili 01.10.2010 tarihinde yürürlüğe giren 2010/926 sayı ve 27.09.2010 tarihli Bakanlar Kurulu Kararı Uyarınca Gelir Vergisi Kanun Geçici Madde 67 kapsamında, BİST’de işlem gören aracı kuruluş varantlarından elde edilen kazançların vergilendirilmesine ilişkindir:

​TAM MÜKELLEF

DAR MÜKELLEF